Φόβοι και φοβίες

Η σπηλιά που φοβάσαι να μπεις, κρύβει το θησαυρό που ψάχνεις..
(Joseph Campbell (1904-1987)

Το Σύστημα Φόβου
Το σύστημα του φόβου επιτρέπει στο άτομο  να απομακρύνεται ή να αποφεύγει  επικίνδυνες και  απειλητικές συνθήκες. Ο συνδυασμός του  συστήματος  του φόβου με το  σύστημα μάθησης και μνήμης υποστηρίζει την εκμάθηση και πρόβλεψη ή  αποφυγή απειλών και πιθανών κινδύνων.
Το σύστημα του φόβου υποστηρίζει τόσο τις εγγενείς όσο  και τις επίκτητες συμπεριφορές, που συγκρατούνται στη μνήμη του ατόμου μέσω των βιωμάτων. Οι αμυντικές εγγενείς συμπεριφορές – χρήσιμες για την αντιμετώπιση κινδύνων – αποτελούν την γνωστή τριάδα των τριών F – flight/ fight/ freeze – Φυγή / Μάχη / Καθήλωση  (Κλίμακα εγγύτητας θηρευτή, Fanselow & Gale, 2003).
Η  αντίδραση του θηράματος  οργανώνεται  σε σχέση με την απόστασή που έχει από τον θηρευτή. Αν έχει μεγάλη απόσταση θα επιλέξει την αντίδραση freeze, με σκοπό να αποτρέψει το εντοπισμό από τον κυνηγό του. Αν απέχει λιγότερο τότε ίσως να επιχειρήσει να απομακρυνθεί όσο μπορεί . Αν η απόσταση είναι τέτοια που το θήραμα είναι στην οπτική εμβέλεια του κυνηγού θα χρειαστεί να κάνει επιλογή μάχης.
Φανταστείτε να κοιμάστε και να ακούσετε την πόρτα να τρίζει τι θα κάνετε ?
Α)Θα ακινητοποιηθείτε;
Β)Θα αναζητήσετε την αιτία του ήχου ;
Γ)Θα αξιολογήστε την επικινδυνότητα της κατάστασης  πριν σηκωθείτε από το  κρεβάτι

Λίγα λόγια για τον ιππόκαμπο..O ιππόκαμπος φαίνεται να έχει εμπλοκή́ σε πολλές λειτουργίες του εγκεφάλου ιδιαίτερα στις δηλωτικές μορφές μάθησης και μνήμης. Το κυρίαρχο  έργο του  ιππόκαμπου, φαίνεται να είναι γύρω από τις λειτουργίες, που αφορούν την εργαζόμενη μνήμη  και εκείνες που συντελούν  κατά στην εξερεύνηση του περιβάλλοντος, κάνοντας  διεργασίες σύγκρισης ή και αξιολόγησης των ερεθισμάτων,  σύμφωνα με  πρότερες  εμπειρίες ώστε να οδηγηθεί στη  λήψη απόφασης και έως ότου η πληροφορία φτάσει να αποθηκευτεί στην  μακρόχρονη μνήμη. Επιπλέον συμμετέχει στην λειτουργία ανάκλησης εμπειριών  ώστε να διαμορφώσει ένα πιθανό σενάριο δράσης  για μελλοντικές πιθανές δράσεις. Επιπλέον έχει κρίσιμο ρόλο στην οργάνωση και διαχείριση όποιας πληροφορίας εισέρχεται στο σύστημα, δημιουργώντας  συνειρμούς με  τα ήδη υπάρχοντα στοιχεία που είναι αποθηκευμένα στη μακρόχρονη μνήμη. Ο ιππόκαμπος φαίνεται να διαμορφώνει ένα περιβάλλον το οποίο χρησιμοποιείται για την κωδικοποίηση και ανάκληση όλων των βιωματικών μνημών. Αν αυτή η λειτουργία δεν μπορεί να επιτελεστεί, τότε όλες οι βιωμένες εμπειρίες  δεν είναι εφικτό να αναγνωριστούν από το σύστημα  ως αληθινές και η σύγκριση δεν είναι δυνατή με τον ίδιο τρόπο.

( οι ομοιότητες του θαλάσσιου ιπποκάμπου με εκείνον στον εγκέφαλο μας είναι εντυπωσιακές)

H καταστροφή ιππόκαμπου προκαλεί αμνησία.

Τα γεγονότα που καταγράφονται με  συναισθηματικές επενδύσεις, έχει ως επακόλουθο  την καταγραφή  συγκινησιακών μνημών που στην περίπτωση του συναισθήματος του φόβου διαμορφώνονται  φοβικές μνήμες. Ο μηχανισμός  του φόβου έχει μελετηθεί  περισσότερο από κάθε άλλο συναίσθημα.  Κυρίαρχος λόγος είναι ο ρόλος του στην επιβίωση, η ισχύς και επίδραση που έχει   όπως και η εκδήλωση του συναισθήματος αυτού σε όλα τα ζώα.  Τα περισσότερα μοντέλα αντίδρασης στον κίνδυνο μαθαίνονται μέσω της βιωματικής οδού. Το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι αλλάζει η φυσιολογία και η συμπεριφορά του οργανισμού , μεταξύ αυτών η αύξηση της αρτηριακής πίεσης και του καρδιακού ρυθμού και  ο οργανισμός προετοιμάζεται για να ανταπεξέλθει στην επικείμενη απειλή ενώ συχνά ακολουθεί η  επιλογή της αντίδρασης καθήλωσης, καθώς ο φόβος σε μεγάλες δόσεις ή παρατεταμένη έκθεση δρα ακινητοποιητικά. Όπως είπαμε και παραπάνω , μετά από την έκθεση του ατόμου στον κίνδυνο , το σύστημα μάθησης  και μνήμης ενεργοποιείται ώστε να ξεκινήσει η διαχείριση της  πληροφορίας που έγινε αντιληπτή και η απομνημόνευση της για αξιοποίηση  σε ανάλογες περιστάσεις κινδύνου στο μέλλον. Η μνήμη που συνδέεται με τον φόβο, δημιουργείται αυτόματα , όπως και η ανάκτηση της αντίστοιχα( μη δηλωτική μνήμη ή συγκινησιακή μνήμη, LeDoux & Doyere, 2011)

Eνα παλιό γνωστό πείραμα..

Ο καθηγητής Τζον Γουάτσον (John Watson) το 1920 συνεπαρμένος  από την έρευνα του Ιβάν Παβλόφ (Ivan Pavlov), για τα εξαρτημένα αντανακλαστικά, αποφάσισε  να κάνει ένα πείραμα μαζί με την  συνεργάτιδά του Ρόζαλι Ρέινερ (Rosalie Rayner).  Το πείραμα έγινε με  ένα μωρό 9 μηνών τον «μικρό Άλμπερτ». Το  μωρό  εκτέθηκε  σε διαφορετικά ερεθίσματα. Αρχικά  σε ένα λευκό ποντίκι, ακολούθησε ένα κουνέλι, ύστερα σε ένα πιθηκάκι και τέλος  σε μια μάσκα του Άγιου Βασίλη και κομμάτια εφημερίδας. Σε κανένα από αυτά δεν παρουσίασε   σημάδια φόβου. Όταν όμως το  παιδί είδε το ποντίκι, αλλά ακούστηκε και ένας  πολύ δυνατός θόρυβος ο «μικρός Άλμπερτ» άρχισε να κλαίει. Σε κάθε επανάληψη της ίδιας  διαδικασίας το αγόρι είχε ακριβώς την ίδια αντίδραση, χοροπηδώντας φοβισμένο. Ο Γουάτσον με το πείραμα παρατήρησε επιπλέον και  τη γενίκευση του φαινομένου. Ο «μικρός Άλμπερτ» εκτός από το  το λευκό ποντίκι φοβόταν οτιδήποτε λευκό και τριχωτό όπως για παράδειγμα τη μάσκα του Άγιου Βασίλη με τη γενειάδα και τις γούνες…. 
(Στον παρακάτω σύνδεσμο παρακολουθήστε το πείραμα )
https://youtu.be/9hBfnXACsOI

Διάκριση μεταξύ φόβου και φοβίας

 Ο φόβος είναι η προειδοποίηση, που έρχεται λόγω ενός επικείμενου κινδύνου, είτε ρεαλιστικού είτε φανταστικού..

 Συνήθως το αίσθημα αυτό μας κινητοποιεί  να αυτοπροστατευτούμε και  μας προειδοποιεί  να δείξουμε  προσοχή, να αξιολογήσουμε τα δεδομένα ώστε να γνωρίζουμε τι είναι φανταστικό και τι ρεαλιστικό και να πάρουμε την ανάλογη απόφαση για αντίδραση

 

Από την άλλη…η φοβία είναι κάτι αδικαιολόγητο και ανυπόστατο και εκδηλώνεται παρουσία ατόμων και αντικειμένων ή και στην πιθανότητα εμφάνισής τους, γνωρίζοντας το ίδιο το άτομο που εκδηλώνει την φοβία, ότι πρόκειται για κάτι παράλογο, έχοντας δυσκολία να απαλλαγεί από αυτήν τη σκέψη και έχοντας ήδη ενεργοποιήσει τη λειτουργία καθήλωσης ( freeze) χωρίς να μπορεί να ενεργοποιήσει οποιαδήποτε άλλη τακτική αποφυγής.

Οι φοβίες έχουν μία ποικιλία μορφών όπως κλειστοφοβία, αγοραφοβία, υψοφοβία κλπ.  Υπάρχει κλιμάκωση στην εξέλιξη και συμπτωματολογία και πολύ συχνά επηρεάζουν σοβαρά την ζωή του ατόμου σε όλα τα  λειτουργικά επίπεδα( επαγγελματικό -συναισθηματικό – κοινωνικό).  Είναι αναγκαία η διευκρίνηση ότι το αίτιο της φοβίας – δεν ταυτίζεται απαραίτητα με το αντικείμενο της φοβίας. Αν κάποιος έχει φοβία με τα άσπρα γούνινα υλικά δεν σημαίνει ότι είναι αυτό το αίτιο… υπάρχει προφανώς ένα ψυχικό τραύμα που συνδέεται με το αντικείμενο της φοβίας, αλλά δεν είναι αυτό καθαυτό που την προκαλεί . Όταν συμβεί αυτό, δηλαδή όταν η φοβία γίνει συγκεκριμένη, τότε αποδίδεται σημασία και νόημα στο συναίσθημα που νοιώθει το άτομο, το οποίο συνδέεται με κάτι βαθύτερο και τραυματικό..

Έτσι το συναίσθημα αυτό γίνεται διαχειρίσιμο και παύει να είναι διάχυτο και γενικευμένο, αποφεύγοντας το κάθε φορά που υπάρχει περίπτωση να έρθει σε επαφή με αυτό. Και σε αυτό το σημείο έγκειται το πρόβλημα. Με την αποφυγή δεν γίνεται επεξεργασία του ψυχικού τραύματος. Αντιθέτως το συντηρεί..

Η φοβία είναι σαν την  κλειστή πόρτα..

Όταν επιλέγουμε  να αποφύγουμε κάτι (μηχανισμός αποφυγής, flight), έχουμε την  ψευδαίσθηση ότι έχει  ξεπεραστεί.  Η αλήθεια όμως είναι ότι έχει το  κόστος είναι μεγαλύτερο με αυτή η  τακτική, καθώς οδηγεί σε εξάντληση των ψυχικών αποθεμάτων του ατόμου. Το κόστος είναι ακόμα μεγαλύτερο όταν οι στρατηγικές  που ακολουθούμε ή οι τεχνικές που επινοούμε είναι αναποτελεσματικές, καθώς απογοητευόμαστε και θυμώνουμε με τις επιλογές μας και την απώλεια γνώσης του κατάλληλου σεναρίου για να συνεχίσουμε με ασφάλεια. Αυτή η τακτική συχνά οδηγεί σε αναζήτηση κάποιου που θα μεταθέσουμε την ευθύνη ή θα εναποθέσουμε τις ελπίδες μας ώστε να βγούμε από το αδιέξοδο. Το χείριστο όλων είναι αύτο-αμφισβήτηση των ικανοτήτων  μας και η εγκαθίδρυση της  ανάγκης επικύρωσης της επιλογής μας ως σωστής από τους άλλους.  Ο λόγος είναι απλός δοκιμάζουμε να αντιμετωπίσουμε τις αδυναμίες μας «διώχνοντας τες κάτω από το χαλί» πασχίζοντας να τις διορθώσουμε , χάνοντας χρόνο εις βάρος της  ενίσχυσης των δυνατών  μας σημείων τονίζοντας την παρουσία τους στη ζωή μας.  Θωρακίζοντας τον εαυτό μας, σε πιθανότητα μεταγενέστερης απειλής, αυξάνουμε  τον βαθμό πρόβλεψης και προληπτικής δράσης ( σενάριο απεμπλοκής ). Είναι πολύ δύσκολη και επίπονη η διαχείριση της συνειδητοποίησης της αδυναμίας  και της έλλειψης  εργαλείων για να ανταποκριθούμε αποτελεσματικά στις αντιξοότητες.   Αυτό μπορεί να οδηγήσει  στην αίσθηση έλλειψης ελέγχου, αυτοπεριορισμού, βιώνοντας απόγνωση και θλίψη.

Αναζητούμε τις πόρτες που ανοίγουν..Το νόημα βρίσκεται στην αντίθετη κατεύθυνση , εκεί που νοιώθουμε ισχυροί , επαρκείς , ασφαλείς και με  αίσθηση επάρκειας στις δυνατότητές μας.. Αυτό μας δίνει την αίσθηση χαράς, ενεργητικότητας και αυτοσεβασμού, αποτελεσματικότητας και ανακούφισης

Ψυχοθεραπεία..Στόχος της ψυχοθεραπείας είναι η επεξεργασία των τραυμάτων που έχουν δημιουργηθεί είτε από κάποιο φοβικό ερέθισμα είτε λόγω επανατραυματισμού ..έως  να επέλθει σταδιακή ανακούφιση αυτό, εφόσον θα γίνει κατανοητή η πηγή του ..

Η ψυχοθεραπεία στρέφει  την ματιά του ατόμου στην αξιολόγηση και επεξεργασία  του συναισθήματος που εστιάζει και έχει συγκεκριμενοποιήσει ως  φοβία. Ο θεραπευτής φωτίζει  τα πρωτογενή συναισθήματα και σκέψεις που επηρεάζουν την ψυχική ισορροπία του ατόμου που απειλείται από κάτι άγνωστο και απροσδιόριστο.

Πρόκειται για ένα  τελετουργικό αλλαγής που διαφοροποιεί τη ζωή του ατόμου για πάντα προσφέροντας  ουσιαστικές αλλαγές και απεριόριστες δυνατότητες  για το παρόν και το μέλλον.

 

Βιβλιογραφία

Psychiatry, 168(12), 1255-1265. doi: 10.1176/appi.ajp.2011.11040557
Herry, C., Ferraguti, F., Singewald, N., Letzkus, J. J., Ehrlich, I., & Luthi, A. (2010). Neuronal circuits of fear extinction. Eur J Neurosci, 31(4), 599-612. doi: 10.1111/j.1460-9568.2010.07101.x

Hippocampus, 17(9), 749-758. doi: 10.1002/hipo.20331
Lamprecht, R., Farb, C. R., Rodrigues, S. M., & LeDoux, J. E. (2006). Fear conditioning drives profilin into amygdala dendritic spines. Nat Neurosci, 9(4), 481-483. doi: 10.1038/nn1672

Fanselow, M. S., & Gale, G. D. (2003). The amygdala, fear, and memory. Ann N Y Acad Sci, 985, 125-134. Furini, C., Myskiw, J., & Izquierdo, I. (2014).

The learning of fear extinction. Neurosci Biobehav Rev, 47, 670-683. doi: 10.1016/j.neubiorev.2014.10.016

LeDoux, J. E., & Doyere, V. (2011). Emotional Memory Processing: Synaptic Connectivity. In S. Nalbantian,